ZAŠTO SE KAŽE: Lupa k’o Maksim po diviziji, pijan k’o majka, lije krokodilske suze?

Evo objašnjenja nekih od 15.000 idioma koje koristimo u svakodnevnom jeziku, a ne znamo njihovo porijeklo, poput nadžak-babe, Potemkinovih sela, španskog sela…

Idiomi su ustaljeni izrazi ili frazeologizmi kojima se služimo kako bi što slikovitije objasnili nešto. Kako biste u svakodnevnom govoru ove naročite izraze koristili onako kako treba, nije zgoreg da znate kako su neki, od ukupno 15.000 njih, nastali.

Izdvajamo objašnjenja onih s kojima se, prema slobodnoj procjeni, najčešće susrećemo.

Lupa kao Maksim po diviziji

Fraza se koristi kada hoćemo da kažemo da neko priča svašta, a ne kaže zapravo ništa, jednom riječju lupa gluposti. Iako na prvi pogled djeluje kao da je riječ o nekom čovjeku, istina je da je “maksim” zapravo mitraljez nazvan po njegovom konstruktoru Hajramu Stivensu Maksimu. Korišćen je u Prvom svjetskom ratu, a ispaljivao je 200 metaka u minuti.

Pijan k’o majka

Fraza se koristi za one, koji su se baš dobro “nacvrcali”. Postoje dva objašnjenja njenog porijekla. Prema prvom, ljekari su u stara vremena kao anesteziološko sredstvo za olakšavanje muka porodiljama koristili rakiju, te su često pred sam porođaj majke bile više nego ošamućene.

Prema drugom, pojam “majka” u ovoj frazi upotrijebljen je u značenju zemlje. Razumije se, zemlja mora da bude “pijana” (čitaj: natopljena vodom) da bi donijela plodove. Potvrdu ovog objašnjenja nalazimo često u širem obliku ove fraze, koja glasi: “Pijan kao majka zemlja”.

(Gas) do daske

Fraza se koristi kada hoćemo da kažemo da nešto radimo kako treba, do samog kraja. Objašnjenje je jednostavno. Pod ispod papučice za gas često se naziva daskom. Odavde se idiom “do daske” proširio i na ostale primjere, označavajući “do kraja”.

Plakati kao godina

Idiom se koristi kada hoćemo da kažemo da se neko baš naplakao.

Objašnjenje: Riječ godina je nekada označavala oluju, kišu! Dokaz ovog tumačenja može se naći u rječnicima Matice srpske i SANU. Kada se zamijene termini, složićete se, više je nego jasno značenje ove fraze.

Slijepi putnik

Ovim idiomom se služimo kada hoćemo da kažemo da se neko prošvercovao. Objašnjenje je, međutim, dvojako. Prema prvom, poteklo je od toga što su nekada slijepe osobe prevožene besplatno.

Prema drugom, putnici bez karte su nakon izlaska na svjetlost dana poslije skrivanja po budžacima bivali zaslijepljeni svjetlošću… No, lingvista Milan Šipka tvrdi da nijedno od ovih objašnjenja nije uvjerljivo i da se zapravo radi o jednostavnom prevodu njemačkog “blinder Passagier”. Pridjev “blind” znači “slijep”, ali je nekada označavao i “prikriven”.

Španska sela

Idiomom se služimo kada hoćemo da kažemo da je nekome nešto nerazumljivo, nepoznato ili strano. Postavljja se pitanje zašto ne kažemo “portugalska”, “njemačka” ili “rumunska” sela?

Objašnjenje daje lingvista Milan Šipka u knjizi “Zašto se kaže”. Prema njegovom zapažanju, riječ je o doslovnom prevodu njemačkog izraza “spanische Dörfer”, s istim značenjem kao i kod nas.

Prvi je taj izraz upotrijebio Johan Volfgang Gete u čuvenom romanu “Jadi mladoga Vertera”. Nijemci su, naime, ono što je dolazilo iz dalekog španskog jezika osjećali kao strano i nerazumljivo.

Takvi su izrazi, s istim značenjem, stvoreni i u drugim jezicima, npr. u španskom: “esto es griego para mi” (bukvalno: “to je grčki za mene”), isto kao i u engleskom: “it`s Greek to me”. Španci kažu i: “esto es arabigo para mi” (“to je arapski za mene”), a Francuzi: “c`est du chinois” (“to je kineski”) ili “c`est l`hebreu” (“to je jevrejski”).

Nadžak-baba

Ovim izrazom se služimo kada hoćemo da kažemo da je neko svadljiv i džangrizav.

Objašnjenje: Nadžak je turcizam, koji imenuje davno zaboravljeno oružje, ali i oruđe kojim se radilo na njivi. Njemu je kasnije u pogrdnom značenju dodat pojam “baba”, kako bi njime što uvjerljivije bile nagrđene žene “naopake” naravi koje su dugim jezikom sjekle kao nadžakom. O tome zašto su žene nepravedno proglašene većim jezičarama od muškaraca, i zašto je baba od vajkada na Balkanu, za razliku od djede, zloupotrebljavana u pežorativnom smislu ćemo drugom prilikom!

Krokodilske suze

Fraza označava lažno oplakivanje ili sažaljenje nad nekim.

Objašnjenje: Vjerovali, ili ne, krokodil ponekad zaista plače, ali ne od tuge i žalosti, već zato što su mu suzne i pljuvačne žlijezde u tijesnoj vezi, pa kad proždire žrtvu, refleksno suzi, tačnije pušta krupne suze. Oni, koji su imali prilike to da vide zaključili su da ova zvijer odista oplakuje svoje žrtve. Tako je nastao ovaj idiom.

Ni po babu, ni po stričevima

Idiom označava nečiji pravedni sud i nepristrasnost. Objašnjenje stiže iz narodne pjesme “Uroš i Mrnjavčevići”. Oni koji su je na vrijeme pročitali znaju da je u njoj Marko Kraljević, pravično, bez obzira na pritisak oca i stričeva (moćnih feudalaca) presudio da cara Dušana treba da naslijedi jedino i isključivo njegov sin − kasnije car Uroš Nejaki. Time je Marko pored ostalog i ispoštovao zakletvu, koju je dao majci Jevrosimi.

Potemkinova sela

Fraza se koristi kada hoćemo da naglasimo da je nešto obmana ili varka.
Objašnjenje podstiče iz vremena ruske carice Katarine II, a vezano je za prevaru koju je osmislio caričin ljubavnik, knez Georgije Aleksandrovič Potemkin, inače vrhovni komandant vojske i prvi ministar.

On je, naime, uredio da se nakon rusko-turskog rata na brzinu dotjeraju kuće i dvorišta novoosvojenih krajeva i to samo kraj puta kojim je te 1787. godine prolazila Katarina Velika u pratnji austrijskog kolege Josifa II. Sve je izgledalo idealno: kuće sa predivnim fasadama, bašte pune cvijeća, a na kapijama dotjerani seljaci, koji ne skidaju osmijeh s lica, mašući carici.

Potemkin je ovom prilikom Katarini pokazao i novosagrađenu tvrđavu u Hersonu… Čitavu prevaru otkrio je caričin prijatelj, francuski poslanik grof Segir, svjedočeći u svojim memoarima “o obmani nesvakidašnjih razmjera”. O naseobinama od kartona, seljacima u svečanim nošnjama koje su premještali duž puta, džakovima punim pijeska umjesto žita…

(Katarina Vuković) , Izvor: Telegraf